مقاله

چكيده

نخستين اطلاعات در بارة جمعيت تركمنستان كه به طور رسمي منشتر شده است، مربوط به گزارش آمار مأموران حكومت تزاري در سال 1913 مي باشد كه شمار جمعيت را در حدود 000/050/1 نفر گزارش كرده است.

با توجه به وقايع و حوادثي چون جنگهاي استقلال طلبانة تركمنان با رژيم كمونيستي شوروي سابق و نيز وقوع جنگ جهاني اول و نيز 20 ميليون نفر تلفات شوروي در جنگ جهاني دوم، بالطبع   آسيب هاي جدي را بر پيكره جمعيت تركمنستان وارد كرده است. وجود صحراي قراقوم بيش از هر عامل ديگري در توزيع جمعيت مؤثر افتاده است. اين صحرا به دليل كمبود ريزشهاي جوي و نامناسب بودن جنس خاك از نظر اكولوژيكي به هيچ وجه امكان ايجاد كانونهاي جمعيتي را نداده و گروههاي جمعيتي را به حاشيه رانده است. در اين ميان، دامنه هاي كپه داغ و شبكه آبهاي جاري (بخصوص كانال قراقوم، در نواحي جنوب تركمنستان و همچنين رودخانه جيحون در شرق و شمال شرقي و سواحل درياي خزر و ذخاير نفت و گاز در غرب، هريك با جاذبه هاي گوناگون خود به جذب جمعيت منجر  شده اند.

از نظر ساختار قومي جمعيت، طبق سرشماري 1989، بيش از يكصد مليت و قوميت در اين كشور به سر مي برند، كه در اين ميان روسها و ازبكها به نحو بارزي نسبت به بقيه برتري دارند. علاوه بر روس ها و ازبكها، قزاقها به دليل مجاورت جغرافيايي از نسبت قابل توجهي در تركمنستان برخوردارند. همچنين مي توان از تاتارها، آذري ها، ارامنه، بلوچها، بيلوروسها، تاجيـــك ها، آلمانيـــها، ايرانيهـــا، مولـــداويها، كـــره اي ها، اويغـــورها، بلغـــاريها، رومانيايها، آذربايجاني ها، كردها و ساير اقوام نام برد.

واژگان كليدي

            جمعيت، توزيع فضائي، ساختار قومي، اويغورها، بيلوروسها، روس

 مقدمه

            با توجه به اهميت نقش جمعيت و تحولات آن در برنامه هاي توسعه اقتصادي ـ اجتماعي، در اين مقاله سعي شده است بطور اجمالي سير تحول جمعيتي و توزيع فضائي آن و نيز ساختار قومي جمعيت در كشور دوست و همسايه مورد بررسي قرار گيرد و نهايتاً چشم انداز جمعيتي در آينده و چالشهاي پيش روي برنامه ريزان آن كشور را از نظر گذراند.

1ـ تعداد جمعيت

            آگاهي از تعداد دقيق جمعيت تركمنستان تا سالهاي پس از جنگ جهاني اول و استقرار حكومت اتحاد شوروي سابق كه سرشماري جمعيت را در دستور كار قرار داد، به سادگي ممكن نيست. اگر چه اطلاعات موجود گاه عدد جمعيت را براي نيمه دوم قرن 19 مشخص نموده و در سال 1865 حدود 670 هزار نفر گزارش كرده است.

            با توجه به اينكه در گذشته بخش بزرگي از تركمن ها تحت حاكميت سلاطين خيوه و بخارا بوده اند، لذا ارقام ذكر شده تا پيش از دهه 1920 كه مرزهاي سياسي كنوني شكل گرفت چندان مطابق با واقعيت نمي تواند باشد. در عين حال نخستين اطلاعات در باره جمعيت تركمنستان كه بطور رسمي منتشر شده مربوط به گزارش آمار مأموران حكومت تزاري در سال 1913 مي باشد كه شمار جمعيت را در حدود 000/050/1 نفر گزارش كرده است.

آمارهاي بعدي در صورتي كه دقت سرشماري پيشين را داشته باشد، حاكي از كاهش جمعيت دارد. اين كاهش جمعيت كه طي دهه هاي 1910 و 1920 صورت گرفته است، با توجه به وقايع و حوادث تاريخي نظير جنگهاي استقلال طلبانه تركمانان با رژيم كمونيستي شوروي سابق و نيز وقوع جنگ جهاني اول قابل توجيه مي باشد. همچنين 20 ميليون تلفات جنگ جهاني دوم    (1944ـ 1939) آسيبهاي جدي بر پيكر جمعيت اتحاد شوروي سابق فرود آورده است كه يقيناً تركمنستان نمي تواند از آن بي نصيب مانده باشد. جمعيت اين كشور در سال 1959 بيش از   5/1 ميليون نفر بوده كه تا سال 1980 به نزديك 3 ميليون نفر و تا سال 1998 به حدود 5 ميليون نفر بالغ گرديده است.[1]

            طي تمام اين سالها جمعيت تركمنستان از نظر تعداد، كمترين ميزان در سطح آسياي مركزي بوده است، به طوري كه در سال 1990 حدوداً 1/7 درصد از جمعيت آسياي مركزي در اين جمهوري به سر مي برده اند.

 جمعيت تركمنستان و روند تحول آن طي سالهاي 1998ـ 1865

2ـ توزيع جغرافيايي جمعيت

            وجود صحراي قراقوم بيش از هر عامل ديگري در توزيع جمعيت مؤثر افتاده است. اين صحرا به دليل كمبود ريزشهاي جوي و نامناسب بودن جنس خاك از نظر اكولوژيكي به هيچ وجه امكان ايجاد كانونهاي جمعيتي را نداده و گروههاي جمعيتي را به حاشيه رانده است. در اين ميان، دامنه هاي كپه داغ و شبكه آبهاي جاري (بخصوص كانال قراقوم) در نواحي جنوب تركمنستان و همچنين رودخانه جيحون در شرق و شمال شرق و سواحل درياي خزر و ذخاير نفت و گاز در غرب، هريك با جاذبه هاي گوناگون خود به جذب جمعيت منجر شده اند. وجود خاك مناسب در دامنه هاي كپه داغ و استعدادهاي اين ناحيه براي كشاورزي از ديرباز منشاء ايجاد كانونهاي جمعيتي مهمي همچون شهر تاريخي «ابيورد» بوده است. تمدنهاي باستاني نيز در حدود پنج هزار سال پيش از ميلاد در همين دامنه ها و در نواري به عرض 10 و طول 50 كيلومتر شكل گرفته اند. امروزه شهر عشق آباد، مهمترين و پرجمعيت ترين شهر تركمنستان نيز مقر خود را در همين نوار و به مدد رسوبات حاصلخيز دامنه هاي شمالي كپه داغ انتخاب نموده است. همچنان كه به سمت شرق حركت مي كنيم كپه داغ با انحراف به سوي جنوب شرق به داخل خاك ايران كشيده مي شود ولي نوار جمعيتي مزبور همچنان به سمت شرق به سوي واحه مرو ادامه يافته از نواحي مرزي فاصله مي گيرد. در اين قسمت از خاك تركمنستان كه در نيمه شرقي كشور واقع است، زمينهاي حاصلخيز به مدد شبكه آبهاي سطحي كه از رودخانه هاي مرغاب و تجن و كانال قراقوم تشكيل شده اند زمينه مساعدي براي كشت و كار و تمركز جمعيت ايجاد نموده است. اين بخش، كه از شهرهاي مرو و تجن (با بسياري از كلخوزها و سوخوزهاي پيرامون آنها) تشكيل شده است را مي توان يكي از مهمترين نواحي جمعيتي تركمنستان به شمار آورد. پس از اين ناحيه كه از عشق آباد تا مرو (به فاصله تقريبي 350 كيلومتر) امتداد دارد، از كانونهاي جمعيتي «چارجو» (در شرق كشور) و تا «شالوز» (در شمال) مي بايد نام برد كه همانند نواحي پرجمعيت قبلي (به مركزيت عشق آباد و تجن و مرو) علت وجودي خود را مرهون وضعيت توپوگرافيك و شبكه آبها (بخصوص رود جيحون) مي باشند.

صرفنظر از اين نواحي كه به صورت نواري در مجاورت مرزهاي سياسي كشور در جنوب و شرق و شمال تركمنستان كشيده شده است، از كانون جمعيتي ديگري نيز مي بايد نام برد كه در مجاورت معادن نفت و گاز غرب تركمنستان و در حاشيه درياي خزر شكل گرفته است و از شهرهاي عمده آن، «نفت داغ» و «كراسنودوسك» يا «تركمن باشي» مي باشند. در حقيقت، جمعيت تركمنستان همچون نواري دور تا دور صحراي قراقوم توزيع شده است و تراكم نسبي جمعيت كه در صحراي قراقوم به يك نفر در كيلومتر مربع نيز نمي رسد در فاصله عشق آباد و گوگ تپه به 100 الي 150 نفر بالغ مي گردد.

وجود اين شرايط خاص جغرافيايي هرگونه ارتباطات اقتصادي و اجتماعي و تبادلات فرهنگي ميان كانونهاي جمعيتي را با دشواريهاي جدي مواجه نموده است، بطوريكه شهر عشق آباد با شهرهاي مشهد و گرگان و حتي تهران آسانتر مي تواند ارتباط حاصل نمايد، تا شهر شائوز كه مهمترين شهر شمالي اين كشور مي باشد. حتي فاصله عشق آباد ـ تهران با همه دوري راه، كوتاهتر از فاصله عشق آباد‌ ـ تا شائوز از طريق جاده اي است كه مي بايد مرو و چارچو و مرزهاي شرقي تركمنستان را براي رسيدن به آن شهر دور بزند. بنابراين مي توان توزيع جمعيت در اين كشور را در نامناسب ترين شرايط ممكن توصيف نمود كه خود موجب افزايش مشكلات دولت به جهت اقدامات عمراني و خدمات رساني گرديده است.

ناگفته نماند كه در سايه روابط دوستانه و با تكيه بر حسن همجواري، اين مسئله نتنها موجب بروز مشكلي نخواهد شد، بلكه مي تواند همكاريهاي اقتصادي اجتماعي و روابط فرهنگي اين كشور را در ابعادي وسيع تر از مرزهاي جغرافيايي، و در مقياس منطقه اي گسترش دهد.

توزيع جمعيت به لحاظ كانونهاي شهري و روستايي، نشان دهنده افزايش سريع جمعيت شهري طي دهه هاي دوم قرن بيستم به بعد همراه با نوسانات دوره اي مي باشد. اين تغييرات ارتباط مستقيمي با تحولات اقتصادي ـ اجتماعي و سياستگزاريهاي اتحاد شوروي سابق و برنامه هاي عمراني در جمهوريهاي تابعه داشته است. جمعيت شهري تركمنستان كه در اوايل قرن گذشته حدوداً 10% جمعيت را شامل مي شده، در سال 1998 به 45 درصد كل جمعيت رسيده است.

تحول جمعيت شهري و روستايي در تركمنستان[3]

نكته اي كه در اينجا بايد يادآور شويم آنست كه در تركمنستان همچون ساير جمهوريهاي آسياي مركزي، افزايش جمعيت شهري، صرفاً ناشي از رشد طبيعي جمعيت و مهاجرت روستاييان نيست بلكه اعزام گروههاي روسي و اوكرايني (كه اغلب براي عهده دار شدن مشاغل فني و اداري و تحكيم سلطه كمونيزم و محافظت از منافع روسها صورت  مي گرفته است)، در افزايش جمعيت شهري مؤثر بوده است.

            همچنانكه برخي از صاحبنظران مورد تأكيد قرار داده اند، شهرنشيني در تركمنستان از سابقه و اصالت چنداني بر خوردار نيست و لذا نسبت هاي شهرنشيني در اين كشور نمي تواند حاكي از شهرنشيني به معناي واقعي باشد.

            يكي از موارد قابل توجه در اين زمينه آنست كه جمعيت بومي تركمنستان، تنها بخشي از جمعيت شهري را تشكيل مي دهد. تركيب جمعيت شهري در سال 1970 نشان مي دهد كه خود تركمنها تنها 3/34% جمعيت شهري را تشكيل مي داده اند. پس از تركمنها، روسها و ازبكها مهمترين گروههاي شهرنشين بوده اند كه به ترتيب 29 درصد و 5/9 درصد جمعيت شهري را به خود اختصاص مي داده اند. در سال 1989 معادل 49 درصد از جمعيت عشق آباد را غيرتركمنها تشكيل مي داده اند.

در سال 1991 «عشق آباد» با 416 و «چارچو» با 166 و «تاشائوز» با 117 و «فاري» با 95 و «نفت داغ» با 89  هزار نفر، مهمترين شهرهاي تركمنستان به شمار  مي رفته اند.[4]

3ـ ساختار قومي جمعيت

            شرايط تاريخي و جغرافيايي تركمنستان موجب تنوع قومي شده است. سرشماري 1989 نشان داد كه بيش از يكصد مليت در اين كشور به سر مي برند. از ميان مليت ها و قوميت هاي مزبور، روسها و ازبكها به نحو بارزي نسبت به بقيه برتري داشته اند. اعزام روسها به تركمنستان، هر چند از نيمه دوم قرن نوزدهم (و همزمان با گسترش نفوذ روسيه تزاري در آسياي مركزي) آغاز شد، ليكن در دوره سلطه كمونيستها و تشكيل اتحاد جماهير شوروي شدت پيدا كرد. اين قبيل اقدامات كه به منظور تغيير تركيب قومي و تحكيم نفوذ حكومت شوروي و سپردن مسئوليتهاي كليدي به روس تباران صورت  مي گرفت، در دهه هاي 1920 و 1930 (يعني مقارن شروع برنامه هاي پنج ساله زمان استالين)  شدت بيشتري پيدا كرد. هرگونه مخالفتي با سياستهاي مزبور مجازات سنگيني در پي داشته است چنانكه در سال 1958 اولين رهبر تركمن حزب كمونيست تركمنستان كه «بابايف» نام داشت به دليل آنكه خواستار واگذاري پستهاي مهمتر به تركمنها شده بوده به همراه عده زيادي از دوستانش مشمول تسويه و اخراج گرديد.

همچنانكه جدول زير نشان مي دهد، افزايش تعداد روس تباران به عنوان يك روند توقف ناپذير به طور پيوسته از دهه 1920 به بعد ادامه داشته است، به طوري كه تعداد آنان از 75 هزار نفر در سال 1926 به 334 هزار نفر در سال 1989 رسيده است. روسها توزيع فضايي يكساني نداشته و به طور عمده در كانونهاي شهري، بخصوص عشق آباد كه بزرگترين و مهمترين كانون جمعيتي تركمنستان به شمار مي رود، مستقر شده اند.[5]

 سير افزايش روسها در تركمنستان طي سالهاي 1989ـ 1926

ازبكها به لحاظ شرايط جغرافيايي و مسأله همجواري، درصد قابل توجهي را در تركمنستان تشكيل مي دهند و اكثراً در استان چارجو و بخصوص تاشائوز كه به ترتيب در مرزهاي شرقي و شمالي تركمنستان با ازبكستان قرار دارند، سكونت يافته اند. ازبكها برخلاف روسها، سهم بيشتري در تركيب جمعيت روستايي داشته اند. اين امر به دليل ماهيت علائقي است كه روسها نسبت به امور اداري و سياسي و مديريتي و ازبكها به امور كشاورزي داشته اند.

علاوه بر روسها و ازبكها، قزاقها به دليل مجاورت جغرافيايي، از نسبت قابل توجهي در تركمنستان برخوردارند و اكثراً در نواحي شمالي و غربي تركمنستان به سر مي برند.

همچنين مي توان از تاتارها، آذري ها، ارامنه، بلوچها، بيلوروسها، تاجيك ها، آلمانيها، ايرانيها، مولداويها، كره اي ها، اويغورها، بلغاريها، رومانيائي ها، آذربايجاني ها، كردها و ساير اقوام نام برد.[6] جدول زير نسبت قوميت هاي عمده و تغييرات آنها را نشان مي دهد.

تحول نسبت گروههاي عمده قومي در تركمنستان (برحسب درصد)

4- آينده نگري جمعيت

برطبق داده هاي آماري، نرخ رشد جمعيت تركمنستان طي سالهاي 98ـ 1990 معادل 6/3 درصد [12] بوده است كه به سهم خود نرخ بالايي به شمار مي رود. چنانچه نرخ رشد طبيعي سال 1992 را كه 7/2 درصد بوده است، [13]   ملاك محاسبه قرار دهيم، 9/0 درصد از رقم مربوط به رشد جمعيتي در تركمنستان به مهاجرتهاي خارج به داخل كشور مربوط مي شود. نظر به تعداد كم و تراكم اندك جمعيت تركمنستان و لزوم  بهره برداري  از منابع طبيعي و رسيدن به رشد و توسعه اقتصادي، انتظار نمي رود در آينده نزديكي، سياستهاي كنترل جمعيت، اعمال گردد. بنابراين مي توان انتظار داشت براي مدتي طولاني، روند افزايش جمعيت ادامه يابد. در اين صورت تركمنستان از جمله كشورهاي نادري است كه طي كمتر از بيست سال جمعيتش به دو برابر افزايش پيدا خواهد كرد.* به عبارت ديگر مي توان گفت، پيش بيني جمعيت براي سال 2010 نشان مي دهد جمعيت اين كشور براي سال مزبور به حدود 8 ميليون نفر و در سال 2025 به 13 ميليون نفر افزايش خواهد يافت. اين ارقام، لزوم توجه دولت تركمنستان به زير سازهاي اقتصادي و اجتماعي براي ارائه خدمات آموزشي، درماني، رفاهي و ايجاد مسكن و شغل براي ميليونها جمعيت اضافي را، ضرورت مي بخشد.

به لحاظ توزيع جغرافيايي جمعيت، انتظار مي رود، توزيع فضائي جمعيت به نفع شهرهاي بزرگ و بخصوص مهمترين شهر اين كشور يعني عشق آباد، تغيير نمايد. چرا كه بنا به قول برخي صاحبنظران «نظام سرمايه داري شديداً شهرگراست و شهر، اين دنياي هميشه پرآشوب و پرخروش را به مامن و ماواي خويش مبدل مي سازد تا از آنجا بر جهان فرمان براند.» [14] بنابراين انتظار مي رود، جايگزيني نظام برنامه ريزي متمركز توسط نظام اقتصاد آزاد، تغييرات قابل توجهي را در ساختار فضايي جمعيت تركمنستان ايجاد نمايد.

به لحاظ تركيب قومي نيز، انتظار مي رود به دليل نرخ افزايش طبيعي بالاتر ميان تركمنها و ساير اقوام مسلمان آسياي مركزي، نسبت روس تباران و ساير مليت ها و قوميت هاي غير بومي، رو به كاهش بگذارد.

آنچه در خاتمه بايد مورد تأكيد قرار گيرد آنست كه رقم تراكم نسبي جمعيت در تركمنستان گمراه كننده است زيرا حدوداً 90 درصد وسعت اين كشور به دليل غلبه خصوصيات اقليم بياباني در قلمرو بيابان قره قوم است و هرگونه افزايش جمعيت در اين كشور به معناي فشار بيشتر بر زمينهاي كشاورزي و افزايش مشكلات شهري مي باشد. عطف توجه به اين مشكلات، و پيش بيني حدوداً 5 ميليون جمعيت اضافي در دو دهه آينده، دولت تركمنستان را به تدارك زمينه هاي اشتغال و افزايش بهره وري از منابع اقتصادي و ارائه خدمات گوناگون فرا   مي خواند. همكاريهاي متقابل ايران و تركمنستان، مي تواند با انتقال تجربيات ارزنده كارشناسان و برنامه ريزان كشورمان به كشور مزبور تداوم و استحكام بيشتري بيابد.